‘નૉર્થ પોલ’ : આધુનિક માનવીની આંતરિક દિશાની શોધ

જીતેશ દોંગા

હાલ સુધી હું મોટાભાગે પ્રેરણાત્મક પુસ્તકો જ વાંચતો હતો, જેમાંથી પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન મેળવવાની મારી આદત બની ગઈ હતી. પરંતુ મારા એક મિત્રએ મને પ્રશ્ન કર્યો કે હું શા માટે માત્ર અંગ્રેજી પ્રેરણાત્મક પુસ્તકો અને નવલકથાઓ સુધી જ સીમિત રહી ગયો છું. તેની આગ્રહપૂર્વકની વાત પછી મેં જીતેશ દોંગાની ‘નૉર્થ પોલ’ વાંચવાનો નિર્ણય કર્યો—અને આ રહી તે કૃતિ વિશે મારી સમીક્ષા, હું આ પુસ્તક 2024 માં વાંચી ચૂક્યો હતો, પરંતુ સમયની મર્યાદા અને કામના દબાણને કારણે તે સમયે તેની સમીક્ષા લખી શક્યો નહીં. મૂળ તો હું આ પુસ્તક વિશે થોડા હળવા અને રમૂજી અંદાજમાં લખવા ઇચ્છતો હતો, પરંતુ વિલંબના કારણે હવે આ સમીક્ષા થોડું વધુ ગંભીર અને વિચારોને કેન્દ્રમાં રાખીને લખાઈ છે. કારણ કે આ પુસ્તક ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલું છે, તેથી મેં આ બ્લોગ પણ ગુજરાતી ભાષામાં જ લખવાનો નિર્ણય કર્યો છે. 

પરિચય : ખોવાયેલી દિશાનો આધુનિક પ્રશ્ન

જીતેશ દોંગાની નવલકથા ‘નૉર્થ પોલ’ કોઈ નાટકીય ઘટનાક્રમ કે રોમાંચક વળાંકોથી ઓળખાતી કૃતિ નથી. તે મૂળભૂત રીતે આધુનિક માનવીની આંતરિક અશાંતિનું શાંત પરંતુ ગહન ચિત્રણ છે. નવલકથા એક એવો પ્રશ્ન ઊભો કરે છે, જે આજના યુગમાં સૌથી વધુ પ્રાસંગિક બની ગયો છે—

આટલું શિક્ષણ, તક અને ગતિ હોવા છતાં માનવી અંદરથી ખાલી કેમ અનુભવતો રહે છે?

આ પ્રશ્ન માત્ર ગુજરાતી સમાજ પૂરતો મર્યાદિત નથી; તે વિશ્વ સાહિત્યમાં વારંવાર ઊઠતો માનવીય પ્રશ્ન છે—ઓળખનું સંકટ, જીવનનો અર્થ, નૈતિકતા અને આત્મસંતોષ.

---

કથાવસ્તુ : ઘટનાઓ નહીં, ચેતનાનો વિકાસ

‘નૉર્થ પોલ’ની કથાવસ્તુ પરંપરાગત અર્થમાં “ઘટનાઓથી ભરેલી” નથી. અહીં કથા એટલે માનસિક ગતિ.

ગોપાલ પટેલનું જીવન બહારથી ગતિશીલ છે—શિક્ષણ, જવાબદારી અને વ્યવહાર—પરંતુ અંદરથી તે સ્થગિત છે. આ સ્થગિત અવસ્થા જ નવલકથાની સાચી ગતિ છે.

અહીં પરિવર્તન કોઈ એક અચાનક ઘટનાથી નહીં, પરંતુ લાંબા આંતરિક સંઘર્ષથી આવે છે. ગોપાલ માટે નિર્ણાયક વળાંક કોઈ મોટો વ્યવસાયિક નિર્ણય નથી, પરંતુ એ ક્ષણ છે જ્યાં તે સ્વીકારી લે છે કે સમાજે આપેલી દિશા અને તેની આંતરિક ઇચ્છા વચ્ચે ગંભીર અંતર છે. આ સ્વીકાર જ તેની ચેતનાનો પ્રથમ પરિવર્તન બિંદુ બને છે.

---

ગોપાલ પટેલ : આધુનિક યુગનો આંતરિક ટ્રેજિક પાત્ર

ગોપાલ કોઈ પરંપરાગત હીરો નથી. તેની ટ્રેજેડી કોઈ મહાવિનાશ નથી, પરંતુ આંતરિક ખાલીપો છે.

તે આધુનિક યુગના એવા યુવાનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે ભૌતિક રીતે ગતિશીલ છે, પરંતુ માનસિક અને આધ્યાત્મિક રીતે સ્થગિત છે.

અહીં ગોપાલને Hemlet સાથે સરખાવતાં એક મહત્વપૂર્ણ તફાવત સમજવો જરૂરી છે.

હેમ્લેટની મૂંઝવણ "To be or not to be, That is the Question" જેવી અસ્તિત્વવાદી છે, જ્યારે ગોપાલની મૂંઝવણ “કઈ દિશામાં હોવું” એ પ્રશ્નની છે. બંનેમાં સંયુક્ત તત્વ છે—અતિશય વિચાર અને નિર્ણય લેવામાં અચકાટ—પરંતુ ગોપાલની ટ્રેજેડી વધુ આધુનિક છે, કારણ કે તે સામાજિક માળખાં અને વ્યવસ્થાઓમાંથી જન્મે છે.

---

મુખ્ય વિષયો : ઊંડાણપૂર્વક વિશ્લેષણ

1. ઓળખનું સંકટ

ગોપાલ પાસે નામ છે, ડિગ્રી છે, પરંતુ સ્પષ્ટ ઓળખ નથી.

તે વ્યવસ્થાનો એક ભાગ બની જાય છે—એવી વ્યવસ્થા જ્યાં વ્યક્તિ પોતાની અનન્યતા ગુમાવીને માત્ર એક કાર્યકારી એકમ બની જાય છે. આ રીતે ગોપાલ “નામ વગરની સંખ્યા” બની જાય છે—જ્યાં વ્યક્તિનું મૂલ્ય તેની માનવીય ઓળખથી નહીં, પરંતુ તેના ઉપયોગથી માપવામાં આવે છે.

આ ઓળખનું સંકટ આધુનિક માનસિક સ્થિતિનું કેન્દ્રસ્થાન છે.

---

2. સફળતાની ખોટી વ્યાખ્યા

નવલકથા સમાજે ઘડેલી સફળતાની વ્યાખ્યાને ગંભીર રીતે પ્રશ્નમાં મૂકે છે.

અહીં સફળતા એટલે—

• સ્થિર નોકરી

• આર્થિક સુરક્ષા

• સામાજિક સ્વીકાર

પરંતુ ગોપાલનો આંતરિક અસંતોષ બતાવે છે કે આ માપદંડો માનવીને જીવન આપી શકે છે, પરંતુ અર્થ આપી શકતા નથી.

---

3. નૈતિક પસંદગી અને જવાબદારી

‘નૉર્થ પોલ’માં દિશા શોધવી માત્ર વ્યવસાયિક પ્રશ્ન નથી; તે નૈતિક પસંદગીનો પ્રશ્ન છે.

માનવી પોતાની અંદરની અવાજને અવગણે છે કે સ્વીકારે છે—આ નિર્ણય જ તેના જીવનની ગુણવત્તા નક્કી કરે છે. આ વિચાર નવલકથાને ઊંડા દાર્શનિક સ્તરે લઈ જાય છે.

---

પ્રતિકાત્મક અર્થ : ‘નૉર્થ પોલ’ એક રૂપક તરીકે

‘નૉર્થ પોલ’ અહીં કોઈ ભૂગોળિક સ્થાન નથી. તે છે—

• જીવનની સ્થિર દિશાનું પ્રતિક

• આંતરિક સત્યનો સંકેત

• અંતરાત્માનો માર્ગદર્શક

જેમ હોકાયંત્રનો કાંટો અંધારામાં પણ ઉત્તર દિશા બતાવે છે, તેમ ગોપાલના જીવનની પીડાઓ તેને તેના આંતરિક ‘નૉર્થ પોલ’—અર્થાત્ તેના સાચા સ્વભાવ તરફ દોરી જાય છે.

---

સાહિત્યિક મૂલ્ય : શા માટે ‘નૉર્થ પોલ’ ગંભીર સાહિત્ય છે

‘નૉર્થ પોલ’ સાહિત્ય છે કારણ કે તે—

• માનવીય સત્યને કેન્દ્રમાં મૂકે છે

• ઉપદેશ નહીં, પરંતુ અનુભવ આપે છે

• વાચકને પ્રશ્નો સામે ઊભો રાખે છે

આ કૃતિ વાંચન પછી પૂર્ણ થતી નથી; તે વાંચન પછી શરૂ થાય છે—વાચકના વિચારોમાં.

---

આજના સમાજ સાથે સંકળાવ

આજનો યુવાન—

• તુલનાત્મક સંસ્કૃતિમાં જીવતો

• સતત આગળ વધવા દબાણ અનુભવનારો

• છતાં અંદરથી અસંતોષમાં રહેનારો

‘નૉર્થ પોલ’ આ માનસિક વાસ્તવિકતાનું સાહિત્યિક દસ્તાવેજ છે. તેથી જ તે વ્યક્તિગત કથા નહીં, પરંતુ સમકાલીન સમાજનું પ્રતિબિંબ બની જાય છે.

---

નિષ્કર્ષ : વાર્તા નહીં, આત્મપરિક્ષાનો અરીસો

“માનવી બહાર ઉત્તર શોધતો રહે છે, પરંતુ સાચો ઉત્તર તો અંદર જ રાહ જુએ છે.”

‘નૉર્થ પોલ’ સાબિત કરે છે કે સાચું સાહિત્ય મનોરંજન પૂરતું નથી. તે માનવીને પોતાની સાથે પ્રશ્નોત્તર કરવા મજબૂર કરે છે. જીતેશ દોંગાની આ નવલકથા શાંતિથી, પરંતુ દ્રઢતાપૂર્વક પૂછે છે—

“તમારો નૉર્થ પોલ કયો છે?”

આ પ્રશ્ન જ તેને એક ઉચ્ચ કક્ષાની, ગંભીર અને દીર્ઘકાલીન સાહિત્યિક કૃતિ બનાવે છે.

મર્યાદાઓ (Limitations)

1. એકતરફી વ્યાખ્યા
   સમીક્ષા મોટા ભાગે નવલકથાને અસ્તિત્વવાદી અને દાર્શનિક દૃષ્ટિકોણથી જ જુએ છે. ક્યારેક એવું લાગે છે કે નવલકથાની સંભાવિત અન્ય વાંચનો—જેમ કે સામાજિક વાસ્તવિકતા, ગ્રામ્ય–શહેરી વિસંગતિ, કે ભાવનાત્મક સંબંધોની જટિલતા—થોડા પાછળ રહી જાય છે.

2. લેખકની શૈલી પર ઓછું ધ્યાન
   સમીક્ષા મુખ્યત્વે ‘શું કહેવામાં આવ્યું છે’ તેના પર ધ્યાન આપે છે, પરંતુ ‘કેવી રીતે કહેવામાં આવ્યું છે’—અર્થાત્ ભાષાશૈલી, વર્ણનરીતિ, સંવાદો, ગતિ—આ બાબતો પર ઓછું વિશ્લેષણ કરે છે. સાહિત્યિક વિવેચન માટે આ પાસું પણ મહત્વનું છે.

3. પાત્રોના દ્વિતીય સ્તરો
   ગોપાલનું પાત્ર ઊંડાણપૂર્વક રજૂ થાય છે, પરંતુ અન્ય પાત્રો (જેમ કે મીરા)ના માનસિક કે વિચારાત્મક સ્તર વિશે સમીક્ષામાં મર્યાદિત ચર્ચા છે. પરિણામે નવલકથા થોડું એકકેન્દ્રિત (protagonist-centric) રૂપે દેખાય છે.